Anna

Huis te Heemstede, juli 1649. De deur naar het verboden vertrek staat op een kier. Met ingehouden adem gluurt Anna door de opening naar de ruimte achter de houten barrière. Ze ziet niets, de kier is te smal en daarbinnen is het halfduister. Niemand, behalve grootpapá, mag hier binnengaan. Zelfs grootmamá viel onder dat verbod. Een frons trekt over Anna’s gezicht nu ze aan grootmamá denkt. Ze mist de hartelijkheid en onderonsjes, sinds haar grootmoeder, naar wie ze vernoemd is, vorig jaar is overleden.

Anna huivert bij de herinnering aan de bijzetting in de ijskoude grafkelder van de kerk een kwart uur gaans van hier. Nogmaals tuurt ze door de opening naar het terra incognita achter de zware deur. De nieuwsgierigheid is sterker dan haar angst, maar voordat ze haar schouder tegen de deur zet, speurt ze de gang naar beide zijden af. Niemand te zien. Ze is zo even ontsnapt aan de aandacht van haar moeder, haar broertjes en zusjes zijn buiten op het grote bleekveld, achter de beeldentuin van grootpapá. Ze spelen zeker krijgertje, Anna hoort de opgewonden kreten van de jongste meisjes. Die kinderachtige spelletjes is zij al lang ontgroeid.

Anna ademt diep in en de lucht uitblazend zet ze zich schrap en leunt ze met haar schouder tegen de deur die zich langzaam, zacht krakend, gewonnen geeft. Haar schouderkraag van fijn Haarlems linnen haakt aan een kleine splinter in de houten deur, maar Anna schuift de zorg om een verklaring voor de schade, die mamá van haar zal eisen voor zich uit. Als haar ogen aan het diffuse licht gewend zijn, durft ze een paar stappen te zetten op het dikke oosterse vloerkleed dat zacht aanvoelt onder haar muiltjes. Ze loopt behoedzaam verder naar het midden van de ruimte waar meer daglicht is. Het lijkt of ze in een andere wereld terecht is gekomen. Een zucht ontsnapt aan haar lippen en ze voelt de spanning uit haar lichaam vloeien. Zo heeft ze zich het paradijs wel eens voorgesteld. Perkament ruikt ze, papier, leer, inkt en hout. Het geurboeket doet Anna denken aan de lessen van Monsieur Dubois, de Franse Hugenoot van wie ze, thuis in Amsterdam, tot twee jaar terug onderricht heeft gekregen in Latijn, Frans en mathematica.

Bij iedere stap die Anna zet hoort ze slechts het fluisterende ruisen van haar lange zijden rok. Elk geluid van buiten wordt gedempt door vloerkleden en gobelins, maar bovenal door ellenlange kasten, gevuld met honderden, nee, duizenden boeken. Anna had grootpapá eens met een van geestdrift vervulde stem tegen haar vader horen spreken over een nieuwe aankoop voor zijn bibliotheek. Hij streek daarbij met zijn rechterhand ritmisch over zijn gesoigneerde knevel en baard, een teken dat hij tevreden was met zichzelf, wist Anna van grootmamá. Haar vader is niet bijster geïnteresseerd in de liefhebberij van grootpapá, hij bezit alleen een Bijbel en de Enkhuizer Almanak.

Anna daarentegen zou het liefst haar borduurwerkjes ruilen voor een boek over Marco Polo of de ontdekking van de Nieuwe Wereld. Begerig glijden haar vingers langs de in het gelid staande rijen boekbanden van uiteenlopende formaten en dikte. Vele zijn versierd met goud of zilver beslag, of bewerkt met een leren kaft. De verzamelde rijkdom aan kennis en kunst maakt Anna duizelig. Zou grootpapá de vermissing opmerken, als zij één boek uit de rij onder haar rokken mee zou smokkelen?

Vanaf het Haarlemmermeer klinkt een scheepshoorn. Adriaan Pauw, heer van Heemstede, ontwaakt uit een kort soezen en wrijft in zijn ogen. De vermoeiende reis per karos vanuit Den Haag naar zijn geliefde Heerlijkheid en de warmte van de julidag hadden zijn oogleden zwaar gemaakt, maar het hazenslaapje op zijn favoriete plek, de marmeren bank in de beeldentuin, heeft hem goed gedaan. Pauw staat op en veegt het zweet met een kanten zakdoek van zijn voorhoofd, zijn benen voelen stram en hij hoort zijn knieën kraken. Sinds zijn vrouw Anna vorig jaar is gestorven voelt ook Pauw dat zijn krachten afnemen. Toch loopt hij zijn vaste ronde langs Hercules, Apollo, de Beschermengel, Mars – die hij in stilte Frederik Hendrik noemt, naar zijn tegenstrever – en staat stil bij Venus, Anna’s gunsteling. “Is het wel gepast zo een naakt beeld?” had Anna hem bezorgd gevraagd toen de godin van de liefde jaren geleden in de tuin werd geplaatst. “Wees niet ongerust, lieve” had hij geantwoord. “Venus is het symbool van vruchtbaarheid en liefde, wie zal daar bezwaar tegen maken? En bovendien laat ik me in mijn Heerlijkheid door niemand de wet voorschrijven.”

Ze leek met zijn antwoord gerustgesteld en nadien had hij Anna meermaals in mijmering bij het beeld aangetroffen. Hij meende zelfs dat hij haar eenmaal tegen de stenen vrouw had horen prevelen. Anna, hij mist haar, vooral nu hij voor het eerst zonder haar in de Heerlijkheid verblijft. Een huwelijk wordt voornamelijk gesloten vanuit een zakelijk belang, maar Anna en hij waren door de jaren heen verknocht geraakt aan elkaar. Vanwege zijn diplomatieke reizen waren ze vaak lange tijd van elkaar gescheiden en dat had hem steeds zwaarder gevallen. Soms was het wel mogelijk geweest dat ze hem vergezelde naar zijn missies.

Aan de laatste keer, drie jaar geleden tijdens een van zijn bezoeken aan Münster, bewaart Pauw goede herinneringen. Gezamenlijk met zijn vrouw en zijn lievelingskleindochter Anna was hij, zittende in een rijk versierde koets bespannen met zes paarden, de stad waar de vredesonderhandelingen plaatsvonden, binnen gegaan. Hij beschouwde dat moment als niets minder dan een triomftocht. Dat de ratificatie van de vrede nog bijna twee jaar op zich liet wachten deed niets af van dat moment in 1646. De enige schaduw over die reis was de achteruitgaande gezondheid van zijn vrouw geweest. “Waarde vader, daar bent u!” Pauw schrikt op uit zijn overpeinzing. Zijn zoon Reinier komt hijgend en puffend op hem af met in zijn kielzog zijn vrouw Adriana die zijn nieuwste kleinkind in haar armen houdt. “Was het nu een jongen of een meisje?” vraagt Pauw zich af terwijl hij op hen toeloopt. Zijn nageslacht is talrijk, hij is de tel kwijt geraakt. “Heeft u Anna soms gezien?” Adriana kijkt Pauw vragend aan nadat ze elkaar wat stijfjes hebben begroet. “Ze is niet bij de andere kinderen op het bleekveld, zoals ik haar bevolen had en we dachten dat ze misschien bij u was.” “Anna is geen kind meer.” Het klinkt barser dan hij bedoelt. “Ik heb haar nog niet gezien sinds ik ben aangekomen. Wellicht is ze naar binnen gegaan vanwege de warmte. Ik ga naar mijn bibliotheek voor wat schrijfwerk en ik zal de meid vragen of ze weet waar Anna is”,  voegt hij er wat vriendelijker aan toe.

Pauw is blij dat hij een reden heeft zich terug te trekken in het kasteel. Hij heeft geen behoefte aan de kwezelarij van zijn schoondochter. “Anna is vijftien jaar, bijna zestien, een huwbare jonge vrouw, het wordt tijd dat ze zich aan de invloed van Adriana ontworstelt”, vindt Pauw. Misschien moet hij zich maar eens bemoeien met de zoektocht naar een geschikte huwelijkskandidaat, blijkbaar kan hij dat niet aan Reinier en Adriana overlaten.

Nadat hij de meid heeft geïnstrueerd loopt Pauw de trap op naar boven waar zijn grote trots, de bibliotheek zich bevindt. Uit een leren tasje aan de riem van zijn pofbroek diept hij de sleutel van het vertrek op. Als hij het smeedijzeren kleinood in het slot wil steken ziet hij dat de deur al geopend is. “De bibliotheek moet altijd afgesloten zijn en niemand mag zonder mijn toestemming naar binnen.” Hoe vaak heeft hij zijn rentmeester deze regel niet ingeprent? Pauw voelt zijn hartslag omhoog gaan, het bloed stijgt naar zijn toch al warm aanvoelende hoofd. Met grote stappen beent hij de ruimte binnen, maar door de plotse overgang van de zonverlichte gang naar de donkere ruimte ziet hij enige seconden geen hand voor ogen. Desondanks weet hij gelijk dat er iemand in het vertrek aanwezig is. Hij hoort een zacht geritsel en ruikt een zweem van jasmijn vermengd met vanille. De geur doet hem denken aan zijn vrouw, aan haar favoriete reukwater en Pauw kalmeert enigszins. De contouren van de kasten komen langzaam uit het duister te voorschijn en Pauw loopt voorzichtig door het vertrek, intussen zijn kostbaarheden inspecterend. Dan ziet hij in zijn ooghoek iets schemeren, een lichtblauw vlak en dichterbij komend ziet hij haar zitten, ineengedoken onder zijn schrijftafel, naast de kast met zeldzame kaarten. Anna kijkt hem met grote ogen aan en Pauw moet een glimlach onderdrukken. “Het spijt me, waarde grootpapá.” Anna houdt het niet meer, ze barst in snikken uit. “De deur stond open en ik wilde alleen maar even kijken naar uw verzameling.” Ze slaat haar ogen neer en het treft Pauw ineens hoezeer Anna op haar grootmoeder lijkt. Hij slaat een diepe zucht, loopt naar haar toe en helpt haar overeind. “Excuses aanvaard, Anna. Ik heb nooit geweten dat je belangstelling hebt voor deze stoffige omgeving.” Hij gebaart met zijn armen in de rondte en glimlacht haar bemoedigend toe. “Ik weet wel dat meisjes niet geacht worden zich met kunsten en wetenschap bezig te houden, maar ik houd niet van borduren.” Anna gooit het eruit voordat ze bedenkt dat ze niet tegen een leeftijdgenoot praat. Tot haar verbazing knikt Pauw. “Ik begrijp het, Anna. Het valt niet mee om tegen geschreven en ongeschreven wetten je eigen weg te gaan. Ik weet uit ervaring hoe moeilijk dat is. Kom, ik leid je rond in de bibliotheek en dan mag jij een boek uitzoeken, maar niet verder vertellen, hoor.”

V.l.n.r.: Anna van Ruytenburg en Adriaan Pauw luisteren geboeid naar het verhaal van winnares Ineke Blom.

(Foto: Ton van den Brink)