Door Hans Krol

Heemstede – Van ambachtsheer en staatsman Adriaan Pauw (1585-1653), zijn gedurende zijn leven maar ook  postuum talrijke portretten vervaardigd: schilderijen, tekeningen en vooral etsen. In juli 1988 zijn 40 portretten tentoongesteld geweest in de Heemsteedse bibliotheek. Naar  aanleiding daarvan schonk oud gemeenteraadslid en kunstverzamelaar Geert Hofland een tiental portretgravures  van Pauw, die in de archiefcollectie van de Historische Vereniging Heemstede Bennebroek zijn opgenomen.

Expositie Ter Borch
Tot 26 februari 2026 is in museum De Fundatie te Zwolle een expositie ingericht ter ere van de kunstenaarsfamilie Ter Borch. De meest bekende telg Gerard ter Borch, reisde in 1646 op verzoek van Pauw mee naar Münster, waar hij de intocht van Pauw met zijn echtgenote en kleindochter Anna schilderde, tegenwoordig pronkstuk van het Stadsmuseum in Münster. In  een luxe koets bespannen met 6 paarden en omgeven door pages. Ter Borch maakte tevens een schilderij van de ondertekening van de Vredesonderhandeling 15 mei 1648, waarop  de Nederlandse als Spaanse afgevaardigden duidelijk herkenbaar zijn afgebeeld. Als eigendom van de National Gallery in Londen is dit werk dankzij een bruikleen aan het Rijksmuseum Amsterdam in Zwolle te zien.

In de Vredeszaal van Münster is bovendien een portret van Pauw prominent tentoongesteld. De twee portretten die Ter Borch vervaardigde van Adriaan Pauw en diens echtgenote Anna van Ruytenburgh, zijn eeuwenlang  bezit geweest van de adellijke familie Pauw van Wieldrecht. Dit geslacht is sinds 18 september 2025 met het overlijden van jonkvrouw Emilie Pauw van Wieldrecht uitgestorven. Met haar zuster was zij – evenals  toenmalig premier Lubbers – in 1985 aanwezig bij de opening van de laatste in het Oude Slot gehouden expositie gewijd aan Adriaan Pauw. Beide portretten van het echtpaar Pauw bevinden zich thans in bruikleen bij het Frans Hals Museum. Over de uitgebreide portretverzameling van de familie Pauw van Wieldrecht verscheen in 2023 een fraai catalogusboek met liefst 127 afbeeldingen.

Adriaan Pauw veelvuldig verbeeld
Van Adriaan Pauw  is bekend dat hij mede is verbeeld door o.a. de Vlamingen Pieter van  Mol (1635), Anselmus van Hulle, Jan Baptist Floris en Hollander Michiel van Mierevelt. Verder bestaan vier anonieme schilderijen  door  onbekende kunstenaars, waaronder twee in slot Gripsholm, Zweden.  De Utrechter Gerard van Honthorst portretteerde Pauw  twee maal. Het ene  portret van Pauw uit 1647 in vol ornaat voor zijn Bibliotheca Heemstediana, is helaas spoorloos, maar  enkele zeldzame portretgravures van J. Soutman naar Honthorst zijn gelukkig wèl bewaard gebleven. De enorme bibliotheek met zo’n 16.000 banden is na zijn overlijden geveild en een deel is teruggevonden in de bibliotheek van Hertog August te Wolfenbüttel. Ten aanzien van het heerlijkheidsarchief, met charters teruggaande tot de 13e eeuw,  was testamentair vastgelegd dat die verzameling  ten eeuwigen dage in Heemstede  zou moeten blijven.

Strossmayer Galerie
Jarenlang bezat museum Strossmayer in Zagreb, Kroatië, een anoniem schilderij, vermeld in inventarislijsten van 1883 en 1922  met de beeltenis van een onbekende persoon. Op basis van vergelijkingen met de  portetten van Van Hulle en Floris, kon kunsthistorica dr. Sanja Svetnic met zekerheid de geportretteerde persoon identificeren als Adriaan Pauw. Onduidelijk blijft hoe het doek in voormalig Joegoslavië belandde.

Van Pauw weten we dat hij bij zijn overlijden negen heerlijkheden in bezit had. Drie daarvan, te weten Nieuwerkerk, Rietwijk en Rietwijkeroord zijn nog voor de drooglegging van het Haarlemmermeer door de zogeheten ‘waterwolf ‘in het water verzwolgen. Bekend is ook  dat Pauw zich na 1620 op zijn diplomatieke reizen naar Parijs, Londen en Duitsland bij voorkeur liet aanspreken als ‘Heemstede’, waarmee eens  te meer is  bewezen dat hij als ambachtsheer zijn focus had gericht op onze gemeente.

1810: het Slot van Heemstede geruïneerd
In 1809 was  de Haarlemse notaris en magistraat Jacob Scholting via aankoop eigenaar geworden van het kasteel en mocht hij zich tooien met de titel ‘Heer van Heemstede’. Het middeleeuws kasteel dat tussen 1620 en 1630 in opdracht van Adriaan Pauw werd gerestaureerd en uitgebreid, o.a. met 2 torens, bevond zich omstreeks 1800 in een deplorabele staat. Onder meer als gevolg van verzakkingen van het gebouw op veengrond. In de arme Franse Tijd ontbrak het geld voor herstel en omdat Scholting de afbraak kennelijk niet voor zijn rekening wilde nemen verkocht hij tijdelijk het slot aan schout/burgemeester Jan Dolleman, die het in 1810 liet afbreken. In datzelfde jaar overleed Dolleman. In het kasteel was in de grote hal, aangeduid met ‘Geweer Zal’  een rijke museumverzameling wapens tentoongesteld, onder Gerard Pauw nog flink uitgebreid Talrijke voorwerpen gingen vlak voor de sloop begon voor weinig geld naar opkopers. Bijvoorbeeld de laarzen van Alva, wapentuig uit 1573 gebruikt door Hollanders en Spaanse soldaten tijdens het mislukte Beleg van Haarlem in juli 1573 etcetera. Dankzij  W.Hekking sr. zijn o.a. twee schildpadschilden  beschilderd met het heraldisch wapen van de Heren van Bennebroek via het Oude  Doolhof in Historisch Museum Amsterdam terecht gekomen.  

Jacob van Lennep maakte zich  jaren later nog vreselijk boos over de verkwanseling van het Slotbezit. Aan zijn grootvader professor  David Jacob van Lennep , die de zomermaanden in Huis te Manpad verbleef, was door de rentmeester beloofd dat die een aantal kunstwerken, zou reserveren. Daar kwam niets van terecht, slechts het schilderij van een vaandrig verhuisde voor 8 gulden naar de familie Van Lennep.

De puinhoop van het gesloopte kasteel heeft nog minstens een halve eeuw op het Slotterrein gelegen. Het mag gerust een klein wonder heten dat het Nederhuis, de Vredesbrug – die tijdelijk afgebroken is geweest – , Duivenpoort, en een deel van de toegangspoort de tand des tijds hebben doorstaan. Ten slotte in de tuin 1 piëdestal van Namense natuursteen waarop het naaktbeeld van Venus stond, dat zoon Nicolaas Pauw met andere beelden van zijn huwelijksreis naar Rome naar Heemstede had meegebracht. Helemaal verbazingwekkend is dat het oorspronkelijke Tecklenburgse Poortje met steenmateriaal uit de omgeving van Bentheim/Munster anno 2025 nog enigszins intact is, namelijk voor een ingang van het Nederhuis herplaatst.

In 1816 heeft voornoemde Jacob Scholting de heerlijkheid Heemstede voor een bedrag van 20.000 gulden overgedragen aan Marten Adriaan Beels (1790-1859).  Inbegrepen was een aantal uit het gesloopte slot geredde kunstwerken van o.a. Nicolaes  Berchem, Croos (?) en Jan Martszen de Jonge. Laatstgenoemde Haarlemmer  is aanwezig geweest bij de beleefdheidsbezoeken aan Pauw van de Franse Koningin Maria de’ Medicis in 1637 en van de Britse vorstin Maria Henriette in 1642 met in haar gevolg de jonge prinses Maria Stuart, die 16 juli 1641  was gehuwd met de jong gestorven prins Willem II. Via vererving zijn deze kostbare en unieke kunstwerken na meer dan twee eeuwen nog altijd in particulier bezit van een nazaat van M.A. Beels.

Eén ruimte in het Nederhuis gewijd aan Adriaan Pauw?
In de raadsvergadering van 14 augustus 1947 is met 9 stemmen voor en 6 tegen een voorstel van B. en W. aangenomen om voor 150.000 gulden de gronden en opstallen te kopen van de toen laatste eigenaar mevrouw L.A.L.E. Beels van Eibergen-Santhagens.  In hetzelfde jaar is de historische vereniging opgericht, maakte J. J. Gerstel minutieuze naschilderingen van het middeleeuwse slot en het kasteel in welstand naar Gerrit Berckheyde (1667).

Onder leiding van dr. Renaud van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek zijn met succes opgravingen verricht op en rond het voormalig slotterrein. Verder is in de gemeenteraadsvergadering van 20 november 1956 het rechterbouwhuis – vanouds Nederhuys geheten –  met aanhorigheden zoals een tuinhuis uit 1906 aangekocht van de erven van mej. H.Erens voor 35.500 gulden.  Ten slotte is in 1963 een krediet van bijna 4 ton beschikbaar gesteld voor restauratie van o.a. de Vredesbrug,  walmuur, Duivenpoort  en het rechterbouwhuis. Het linkerbouwhuis was intussen reeds gesloopt. Volgens oud-wethouder H.J. Verkouw is het in het verleden vooral aan de inzet van pleitbezorger burgemeester mr. A.G.A. Ridder van Rappard te danken geweest, dat wat resteert van het Oude Slot als bakermat van Heemstede tot op de dag van vandaag in stand is gebleven.  Met zijn opstelling en enthousiasme wist Van Rappard steeds een aantal weifelaars binnen de raad over de drempel te helpen.

Op moderne kunst had deze burgemeester het minder voorzien Hij verbood cabaretier Sieto Hoving vanwege Oranje-onvriendelijke grappen in het Minervatheater op te treden, gaf geen vergunning voor een wagenspel  en weigerde pertinent het beeld van de bokspringers door Kees Verkade te onthullen.

Het zogeheten Nederhuis dat in 1630 gereed kwam heeft naast leegstand in de loop van de tijd allerlei functies gehad. Aanvankelijk als woonhuis van schout- en rentmeester Hendrik  de Goyer,  tevens in gebruik als koetshuis. Het Brediusmuseum in Den Haag bezit een prachtig paneel uit circa 1650 met het echtpaar Hendrik De Goyer en Maria Questiers. Naast de dame, zien we de al even voluptueuze zuster en dichteres Catharina Questiers (1630-1669), door Vondel bezongen  als de Nederlandse Sappho. De Haarlemse kunstenaar Adriaan van Ostade (1610-1685) heeft zichzelf als bezoeker rechts op het paneel  afgebeeld.  Aan de wand hingen portretten van de prinsen Maurits en Frederik Hendrik  alsmede van een dikke dame, vermoedelijk een van de zussen Questiers.

In 1894 verhuisde de astmatische Emile Erens (1865-1941) op advies van een medicus uit Kerkrade vanuit het kolenmijngebied in Zuid-Limburg naar het Westen, dichtbij zee,  vanwege de schonere en gezondere lucht. Hij vestigde zich op het slot, werd anjelierkweker en schreef succesvolle heiligenlevens. Het Oude Slot was in zijn tijd een cultuurcentrum van letterkundigen en beeldend kunstenaars.

In de jaren 70 van de vorige eeuw is in het bouwhuis een toonzaal gevestigd geweest van  stoffenfabrikant De Ploeg uit Bergeyck. Daarna kreeg het de functie van gemeentelijk cultureel centrum onder de flamboyante en onvergetelijke Herman Bardeloos, ook nog bewoond door de laatste beheerder.

Ten slotte is het Oude Slot voor evenementen in gebruik geweest van de Post Verkade Groep. Afgezien van de excentrische ligging en het gemis van een restaurantkeuken is de onvoorziene vanuit Wuhan wereldwijd verspreide coronaperiode oorzaak geweest van een niet meer sluitend te krijgen exploitatie.

Momenteel wordt het Oude Slot gerestaureerd en verduurzaamd en is onlangs  naar buiten gebracht dat een kinderdagverblijforganisatie in de toekomst mogelijk de nieuwe huurder wordt. Afgelopen week heeft een tiental historisch geïnteresseerden gebruik gemaakt van een door Hanson aangegeven open huis-bezichtiging.

Van zowel de Beelsverzameling  als van materiaal rond Pauw en het voormalig kasteel  in openbaar en particulier bezit zijn overzichten opgesteld.

Adriaan Pauw is geboren in Amsterdam, overleden in Den Haag, maar zijn laatste wens was  te worden begraven in Heemstede, aan welke wens is voldaan met een bescheiden praalgraf dat uitstekend wordt onderhouden. Dat nota bene een burgemeester opdracht gaf de trots van Pauw, het ‘Huys te Heemstede’ af te breken betekent  een smet op zijn blazoen.

Het zal nochtans de het huidige gemeentebestuur van Heemstede sieren wanneer tenminste een ruimte van het Oude Slot kan worden gereserveerd met  historische memorabilia als een permanente herdenking ter ere van  Adriaan Pauw, die als geen ander Heemstede bij de Vrede van Münster op de kaart heeft gezet .

Foto boven: Portret Adriaan Pauw in Zaghreb, door Mehmet Tutüncü

Foto 2:  interieur schoutenhuis Hendrik de Goyer door Adriaan van Ostade (Brediusmuseum). Foto’s aangeleverd.